کردەوەی بەندەکان لەسەر ڕێبازی پێشینان
پێشەکی پێش ئەوەی بچینە نێو بابەتەکە دوو ئەثەری سەلەفتان بیردەخەینەوە لەسەر شوێنکەوتنی سەلەف و هۆکارەکانی دەرچوون لە رێبازی ئەهلی سوننەت و جەماعەت: ئیمامی ئەوزاعی [رەحمەتی الله لێی بێت] دەربارەی شوێنکەوتنی سەلەف دەلێت: [فاصبر نفسك علی السنة، وقف حيث وقف القوم، وقل فيما قالوا وكف عما كفوا، واسلك سبيل سلفك الصالح، فإنه يسعك ما وسعهم].[الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: ئارامبگرە لەسەر سوننەت، وە لەو شوێنە بوەستە کە خەڵکی (واتە سەلەف) لێی وەستان، وە ئەوە بڵێ کە ئەوان وتویانە، وە واز لەوە بێنە کە ئەوان وازیان لێهێناوە، ڕێگەی پێشینە چاکەکانت بگرەبەر، چونکە بەڕاستی ئەوەی بۆ ئەوان بەس بووە بۆتۆش بەسە.
بۆیە ئاگاداربە گۆمڕاییە ئەگەر شوێنی سەلەف نەکەویت و قسە لەبابەتێکدا بکەیت کە ئەوان لێی وەستاون و تۆش بەلێکدانەوە عەقلییەکانت کوفر و زەندەقە بلاوبکەیتەوە و ببیتە کەسێکی جەهمی و خەڵک بۆ کوفر و ئیلحاد بانگ بکەیت.
 |
| ئەهلی سوننەت و جەماعەت. |
ئیمام إبن بطة العكبري [رەحمەتی الله لێی بێت] باسی دوو هۆکار دەکات کە خەڵکی بەهۆیانەوە لە رێبازی ئەهلی سوننەت و جەماعەت دەرچوون و دەلێت: (إعلموا إخواني أني فكرت في السبب الذي أخرج أقواماً من السنة والجماعة واضطرهم إلى البدعة والشناعة، وفتح باب البلية على أفئدتهم، وحجب نور الحق عن بصيرتهم، فوجدت ذلك من وجهين:
أحدهما: البحث والتنقير وكثرة السؤال عما لا يعني ولا يضر العاقل جهله كما أنه لا ينفع المؤمن فهمه.
والآخر: مجالسة من لا تؤمن فتنته وتفسد القلوب صحبته.[الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: (بزانن براکانم من بیرم کردەوە لەهۆکاری دەرچوونی کومەڵە کەسانێک لە رێبازی ئەهلی سوننەت و جەماعەت و پاڵی پێوەنان بەرەو رێبازی بیدعەت و ناشرینیەتی و بێزراوی، وە دەرگای نەهامەتی لەسەر دڵەکانیان كرایەوە، وە ڕووناکایی حەق و ڕاستی لەپێش چاویان گرت و بووە رێگر لەبەردەم چوونیان بەرەو رێگای حەق، بینیم هۆکاری ئەم دەرچوونە لە دوو رووەوەیە:
هۆکاری یەکەمیان: گەڕان و لێکوڵینەوە و زۆر پرسیارکردن دەربارەی بابەتانێک کە پەیوەندی بەئەمەوە نەبێت و نەزانینی بابەتەکە زیان نەگەیەنێت بەکەسی عاقل هەروەکو چۆن زانینیشی سوود نەگەیەنێت بەکەسی ئیماندار ئەگەر لێی تێبگات.
هۆکارەکەی تر: چوونە مەجلیس و دانیشتن لەگەڵ کەسانێک کە ئەمین نەبیت لە فیتنەکەی [بیدعەکەی] و دڵیش خراپ بکات بەهۆی هاوەڵێتیکردنەکەیەوە.
بزانە چوونە نێو تەفاسیلی هەندێک بابەت کە سەلەف نەچوونەتە نێو تەفاسیلیەوە و خۆیان لێی پاراستووە ئەم چوونە نێو تەفاسیلەت و لێکۆلینەوەی زیاد لەپێویست بۆت باش نابێت و هۆکارێکی توشبوونتە بە کوفر و زەندەقە.
یەکێک لەو بابەتانەی کە شوێنکەوتوانی جەهمی کوڕی سەفوان و هاوشێوەکانی دەیوروژێنن و بەناوی شوێنکەوتنی سەلەفەوە بیدعە کوفرییەکانی خۆیان دەخزێننە ناویەوە بریتیە لە بابەتی کردەوەی بەندەکان و ئەم جەهمییە زەندیقانە دەڵێن کردەوەی بەندەکان مەخلوقە بەڕەهایی و بەبێ استثناء کردن و لەهەموو حاڵێکدا بەڕەهایی و بەبێ استثناء بەمەخلوقی دەمێنێتەوە تەنانەت لەکاتی خوێندنەوەی قورئانیش!!.
ئێمەش دەڵێین بەڵێ کردەوەی بەندەکان مەخلوقە بەڵام ناڵێین بەڕەهایی و بەبێ استثناء کردن چونکە:
یەکەم: لە سەلەفەوە نەهاتووە کە بەڕەهایی و بەبێ استثناء کردەوەی بەندەکان بەمەخلوق دابنێن و بڵێن تەنانەت لەکاتی عیبادەتەکان و خوێندنەوەی قورئانیش.
دووەم: دەبێت بزانین کەی کردەوەی بەندەکان مەخلوقە و بۆ چ کاتێک دەوترێت مەخلوقە، ئەو کردەوانەی بەندەکان مەخلوقە کاتێک پەیودەندی بە [قورئان و زیکر و تەسبیحات و ئیمان و عیبادەتەکان] ـەوە نەبێت.
إن شاء الله ئەم بابەتە دەکەینە سێ باس:
باسی یەکەم: قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە لە هەموو روویەکەوە و لەهەموو حاڵەتێکدا و لەهەموو جیهەتێکەوە و هەرچۆنێک تصرفی پێبکرێت.
باسی دووەم: سەلەف جیاوازی کردن لەنێوان [اللفظ والملفوظ] و [التلاوة والمتلو] و [القراءة والقارئ والمقروء] و [الكلام والمتكلم] و [القول والقائل والقرآن] و [الحكاية والمحكي] بە جەهمییەت و زەندەقە ناوبردووە.
باسی سێیەم: سەلەف دەربارەی کردەوەی بەندەکان جیاوازییان کردووە کاتێک پەیوەندی بە [قورئان و زیکر و تەسبیحات و ئیمان و عیبادەتەکان] ـەوە هەیە لەگەڵ کاتەکانی تر.
باسی یەکەم
باسی یەکەم: قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە لە هەموو روویەکەوە و لەهەموو حاڵێکدا و لەهەموو جیهەتێکەوە و هەرچۆنێک تصرفی پێبکرێت.
هەر بابەتێک کە پەیوەندی بە قورئانەوە هەبێت و بە مەخلوق دابنرێت ئەوا قسەکەر بە جەهمی دادەنرێت:
قال عبد اللَّه سمعت أبي يقول: «كل من قصد إلى القرآن بلفظ أو غير ذلك، يريد مخلوقا، فهو جهمي».
[كتاب السنة لأبي بكر بن الخلال].
واتە: عبدالله وتی: گوێم لە باوکم بوو دەیووت: [هەرکەسێک ویستی قسە بکات دەربارەی قورئان بە لەفز یان هەر بابەتێکی تر بیەوێت بە مەخلوقی دابنێت ئەو کەسە جەهمییە].
سەیرکەن ئیمام أحمد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] ئەو کەسە بە جەهمی دادەنێت کە لەفز یانیش هەر بابەتێکی تری پەیوەست بەقورئان بە مەخلوق دابنێت، تەنها ویستی قسەکردن دەربارەی قورئان و بە مەخلوق دانانی هەر بابەتێک پەیوەست بێت پێی بریتیە لەجەهمییەت.
ئەثەرێکی تر هەر لە ئیمام أحمد ـەوە [ڕەحمەتی الله لێی بێت] : قال حنبل: وسمعت أبا عبد اللَّه يقول: قد نهيتم أن تماروا في القرآن، وأن تضربوا بعضه ببعض، فما لكم وللجدال في القرآن؟! القرآن كلام اللَّه غير مخلوق على كل وجه وعلى كل حالٍ وحيث تصرف، وما أحب الكلام ولا المراء . وكان ينهى عن ذلك.
[الجامع لعلوم الإمام أحمد].
واتە: حنبل وتی: گوێم لە أبا عبدالله بوو دەیووت: بەڕاستی رێگریم لێکردوون لەوەی دەمەقالێ بکەن لەبارەی قورئان، وە رێگریم لێکردوون لەوەی بەشێکی بدەن بەبەشێکی تردا، ئەوە چیتانە لەو مشتومڕەی ئەنجامی دەدەن لەبارەی قورئان؟! قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە لەهەموو ڕوویەکەوە و لە هەموو حاڵەکاندا و هەر کاتێک تصرفی پێبکرێت، [عيلمي] کەلامم خوشناوێت و دەمەقالێشم [لە قورئاندا] خوشناوێت. [ئیمام أحمد] رێگری لەمە دەکرد.
ئەثەرێکی تر هەر لە ئیمام أحمد ـەوە [ڕەحمەتی الله لێی بێت] کاتێک وەڵامی پرسیارێکی يعقوب ـی کوڕی الدورقي دەداتەوە: حدثنا أبو حفص، قال: حدثنا أبو نصر، قال: حدثنا الفضل، قال: حدثنا أبو طالب، عن أبي عبد الله، قال: سأله يعقوب بن الدورقي عن من قال: لفظنا بالقرآن مخلوق، كيف تقول في هذا؟ قال: لا يكلم هؤلاء ولا يكلم هذا، القرآن كلام الله غير مخلوق على كل جهة، وعلى كل وجه تصرف، وعلى أي حال كان، قال الله تعالى: {وَإِنۡ أَحَدࣱ مِّنَ ٱلۡمُشۡرِكِینَ ٱسۡتَجَارَكَ فَأَجِرۡهُ حَتَّىٰ یَسۡمَعَ كَلَـٰمَ ٱللَّهِ} [التوبة: ٦]. وقول النبي صلى الله عليه وسلم: لا يصلح في الصلاة شيء من كلام الناس ". وقال صلى الله عليه وسلم: حتى أبلغ كلام ربي. هذا قول جهم، على من جاء بهذا غضب الله ". [كتاب الإبانة الكبرى لإبن بطة العكبري].
واتە: أبو حفص بۆی گێڕاینەوە، وتی: أبو نصر بۆی گێڕاینەوە، وتی: الفضل بۆی گێڕاینەوە، وتی: أبو طالب بۆی گێڕاینەوە لە أبي عبد الله ـەوە [ڕەحمەتی الله لێی بێت] کە وتی: یعقوب ـی كوڕی الدورقي پرسیاری لە أبي عبدالله کرد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] دەربارەی کەسێک کە دەڵێت لەفزمان بە قورئان مەخلوقە؟ چی دەڵێی لەسەر ئەم قسەیە؟ أبو عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: قسە لەگەڵ ئەم کەسانە ناکرێت و قسەش لەسەر ئەمە ناکرێت، قورئان کەلامی الله ـیه مەخلوق نییە لەهەموو جیهەتێکەوە، وە لەهەموو ڕوویەکەوە تصرفي پێبکرێت، وە لە هەر حالێکدا بووبێت، الله تعالی فەرموویەتی: {وَإِنۡ أَحَدࣱ مِّنَ ٱلۡمُشۡرِكِینَ ٱسۡتَجَارَكَ فَأَجِرۡهُ حَتَّىٰ یَسۡمَعَ كَلَـٰمَ ٱللَّهِ ثُمَّ أَبۡلِغۡهُ مَأۡمَنَهُۥۚ ذَ ٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَوۡمࣱ لَّا یَعۡلَمُونَ}،[سُورَةُ التَّوۡبَةِ: ٦]، واتە: {ئەگەر یەکێک لەو موشریکانە داوای پەنادانی لێکردیت ئەوا پەناى بدە هەتا وتەی الله دەبیستێت}، وە فەرموودەی پێغەمبەر (صلی الله عليه وسلم) کاتێک فەرموویەتی: (هیچ شتێک لە قسەی خەڵکی رەوا نییە لە نوێژدا)، وە پێغەمبەر (صلی الله عليه وسلم) فەرموویەتی: (تا کەڵامی پەروەردگارم بگەیەنم). ئەمە قسەی جەهمە [ئەوەی دەڵێت لەفزمان بە قورئان مەخلوقە]، توڕەیی الله لەسەر ئەوەی بەمە هاتووە [توڕەیی الله لەسەر ئەو کەسەی بیدعەی لەفزی داهێنا].
ئەثەرێکی تر هەر لەسەلەفەوە:
ئیمام ابن بطة العكبري [ڕەحمەتی الله لێی بێت] دەڵێت: إن القرآن كلام الله، ووحيه، وتنزيله، وعلم من علمه، فيه أسماؤه الحسنى، وصفاته العليا، غير مخلوق كيف تصرف، وعلى كل حال، لا نقف، ولا نشك، ولا نرتاب. [الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: قورئان کەلامی الله ـیە، وە وەحییەکەی وە دابەزینەکەی، وە عیلمێکە لە عیلمەکانی خۆی، ناوە جوانەکانی و صیفەتە بەرزەکانی تێدایە، مەخلوق نییە هەرچۆنێک تصرفی پێبکرێت، وە لە هەموو حاڵەکاندا، ناوەستین [تەنها ناڵێین قورئان کەلامی الله ـیە و بوەستین بەڵکو دەڵێین قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە] و گومان ناکەین و دوودڵ نابین [ناڵێین نازانین قورئان مەخلوقە یان مەخلوق نییە بەڵکو دەڵێین قورئان کەڵامی الله ـيە و مەخلوق نییە].
ئەثەرێکی تر: ئیمام الدارمي دەڵێت: فهو [أي القرآن] مع تصرفه في كل أحواله كلام الله غير مخلوق. [نقض الدارمي علی المريسي].
واتە: قورئان لەگەڵ تصرف پێکردنی لە هەموو حاڵەکانیدا کەلامی الله ـیە مەخلوق نییە.
ئەثەرێکی تر: وأخبرني أبو القاسم، قال: حدثنا أحمد بن محمد بن هارون، قال: حدثني محمد بن يحيى، ومحمد بن المنذر، وأحمد بن يحيى الصفار، قالوا: حدثنا أحمد بن الحسن الترمذي، قال: سألت أبا عبد الله، قال: "قد وقع من أمر القرآن ما قد وقع، فإن سئلت عنه ماذا أقول؟ قال لي: ألست أنت مخلوقا؟ قلت: نعم، قال: أليس كل شيء منك مخلوقا؟ قلت: نعم، قال: فكلامك أليس هو منك وهو مخلوق؟" قلت: نعم. قال: فكلام الله أليس هو منه؟". قلت: نعم. قال: فيكون شيء من الله مخلوقا؟". [الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: وە أبو القاسم بۆی باسکردم، وتی: أحمد ـی کوڕی محمد ـی کوڕی هارون بۆی گێڕاینەوە، وتی: محمد ـی کوڕی يحيى و محمد ـی کوڕی المنذر و أحمد ـی کوڕی يحيى الصفار بۆیان گێڕامەوە، وتیان: أحمد ـی کوڕی الحسن الترمذي بۆی گێڕاینەوە، وتی: پرسیارم لە أبا عبد الله کرد [ڕەحمەتی الله لێی بێت]، وتی: "شتێک ڕوویداوە دەربارەی قورئان لەوەی کە ڕوویداوە، ئەگەر پرسیارم لێکرا چی بڵێم؟ أبا عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] پێی وتم: ئایا تۆ مەخلوق نیت؟ منیش وتم: بەڵێ، وتی: ئایا هەموو شتێک لەلایەن تۆوەوە مەخلوق نییە؟ منیش وتم: بەڵێ، وتی: ئایا قسەی تۆ لەلایەن تۆوەوە نییە و مەخلوقە؟ وتم: بەڵێ، وتی: ئایا کەلامی الله لەوەوە نییە؟ وتم: بەڵێ، وتی: ئایا دەکرێت شتێک لە الله ـەوە بێت و مەخلوق بێت؟!.
ئەمەیە مەنهەجی سەلەف کە هەر شتێک لە الله ـوەبێت نابێت بوترێت مەخلوقە و ئەوەی بڵێت مەخلوقە جەهمییە.
باسی دووەم
باسی دووەم: سەلەف جیاوازی کردن لەنێوان [اللفظ والملفوظ] و [التلاوة والمتلو] و [القراءة والقارئ والمقروء] و [الكلام والمتكلم] و [القول والقائل والقرآن] و [الحكاية والمحكي] بە جەهمییەت و زەندەقە ناوبردووە.
ئەثەرێکی ئیمام ئەحمەد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] :
قال الحسن بن حامد الورّاق: «وقد بيّن إمامنا أحمد في القرآن أنّه لا يُشكّ ولا يُقَف، وأنّ القائلين بالحكاية والمحكيّ واللّفظ والملفوظ والتّلاوة والمتلوّ: زنادقة».
[طبقات الحنابلة].
واتە: الحسن ـی کوڕی حامد الورّاق وتی: «ئیمامەکەمان أحمد [أحمد ـی کوڕی حنبل ــ ڕەحمەتی الله لێی بێت] بۆ ئێمەی ڕوون کردووەتەوە لەبارەی قورئان کە گومان ناکات [ناڵێت نازانم قورئان مەخلوقە یان نا بەڵکو دەڵێت قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە] و ناوەستێت [تەنها ناڵێت قورئان کەلامی الله ـیە و بوەستێت بەڵکو دەڵێت قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە]، وە ئەوانەی جیاوازی دەکەن لەنێوان [الحكاية] و [المحكيّ] و [اللّفظ] و [الملفوظ] و [التّلاوة] و [المتلوّ] ئەو کەسانە زەندیقن.
هەرکەسێک بڵێت هەریەکێک لە القراءة والقارئ والمقروء مانایەکی تایبەت و جیاوازی هەیە ئەو کەسە جەهمییە: ئیمام الدارمي [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: «وأما قولك أي المريسي في القراءة والقارئ والمقروء: إن لكل شيء منه معنى على حدة؛ فهذا أمر مذاهب اللفظية، لا ندري من أين وقعت عليه، وكيف تقلدته؟ فمرة أنت جهمي، ومرة واقفي، ومرة لفظي».
[كتاب نقض الدارمي علی المريسي].
واتە: بەڵام قسەکەت دەربارەی [القراءة] و [القارئ] و [المقروء] کە دەڵێیت: هەر یەکەیان مانایەکی هەیە لەیەک جیاوازن ئەم قسەیەت مەزهەبی لەفزییەکانە، نازانین ئەمەت لەکوێ هێناوە، وە چۆن شوێنی کەوتیت؟ جارێک جەهمیت، جارێک واقفیت، جارێک لەفزیت.
ئەثەرێکی تر هەر لە ئیمام الدارمي ـەوە [ڕەحمەتی الله لێی بێت] کاتێک باسی قسەکانی المریسي دەکات دەربارەی قورئان و باسی ئەوە دەکات کە لە بەشێک لە قسەکانیاندا دەلێن: والكلام غير المتكلم، والقول غير القائل والقرآن، والمقروء والقارئ كل واحد منهما له معنى.
واتە: الكلام جیاوازە لەگەڵ المتكلم، وە قول جیاوازە لەگەڵ قائل و قورئان، وە المقروء و القارئ هەریەکەیان مانایەکی خۆی هەیە و جیاوازن.
ئینجا دواتر ئیمام الدارمي لە ڕەددی ئەم قسانەدا دەڵێت: فيقال لهذا المعارض: ما أثبت بكلامك هذا الأخير عذرا، ولا أحدثت من ضلالتك به توبة، بل حققت وأكدت أنه مخلوق بتمويه وتدليس، وتخليط منك وتلبيس، وإن كنت قد موهت على من لا يعقل بعض التمويه، فسنرده من ذلك إن شاء الله إلى تنبيه.
[نقض الدارمي علی المريسي].
واتە: بەم کەسە بەرهەڵستکارە [دوژمنی سوننەتە] دەوترێت: بیانوویەکەت نەسەلماند بەم قسانەی بەمدواییانە کردت، وە تەوبەت نەکرد لە گومڕاییەکەت، بەڵکو ئەوەت چەسپاند و تەئکیدت کردەوە کە قورئان مەخلوقە لە ڕێگەی هەڵخەڵەتاندن و فێڵکردن و تێکەڵکردنی بابەتەکان و تێکەڵکردنت، ئەگەر هەندێک کەست هەڵخەڵەتاندووە کە لەم هەڵخەڵەتاندنانەت تێناگات، إن شاء الله ڕەدی ئەم فێڵ و هەڵخەڵەتاندنەت دەدەینەوە بۆئەوەی خەڵکان ئاگادار بکرێنەوە.
ئەثەرێکی تر: وعن علي بن خشرم المروزي: من قال: القرآن بلفظي أو لفظي بالقرآن أو القرآن بقراءتي أو قراءتي للقرآن قدم أو أخر فهو واحد.
وقال: ما أحسن هذا الكلام, ليس بينهما فرق، فجعل يتعجب ممن يفرق بينهما ويقول: من قال من اللفظية كلامه فإنه يخرج إلى كلام الروحانية. صنف من الزنادقة. [شرح أصول الاعتقاد أهل السنة والجماعة].
واتە: لە علي ـی کوڕی خشرم المروزي ـەوە هەرکەسێک وتی: قورئان بە لەفزی من یانیش لەفزی من بە قورئان یانیش قورئان بە قیرائەتی من یانیش قیرائەتی من بۆ قورئان پێش بخات یان دوابخات هەمان شتە.
وە وتی: ئەمە وتەیەکی چەند جوانە جیاوازی نییە لەنێوانیاندا، توشی سەرسوڕمان دەبوو بەو کەسەی جیاوازی دەکات لەنێوانیاندا [لای سەیربوو] وە دەیووت: هەرکەسێک لە لەفزییەکان قسەکەی بکات ئەوا قسەکەی دەچێتە نێو قسەی روحانییەکان [وەکو قسەی ئەوانە]، بەشێکن لە زەندیقەکان.
باسی سێیەم
باسی سێیەم: سەلەف دەربارەی کردەوەی بەندەکان جیاوازییان کردووە کاتێک پەیوەندی بە [قورئان و زیکر و تەسبیحات و ئیمان و عیبادەتەکان] ـەوە هەیە لەگەڵ کاتەکانی تر.
بەپێی ئەثەری سەلەف دەربارەی کردەوەی بەندەکان کاتێک پەیوەندی بە قورئان و زیکر و تەسبیحات و ئیمان و عیبادەتەکان ـەوە هەیە ناوترێت کردەوەی بەندەکان مەخلوقە و ناشوترێت مەخلوق نییە، بەڵکو دەبێت بوترێت قورئان کەلامی الله ـیە و مەخلوق نییە لەهەموو حاڵەکاندا و لەهەموو ڕوویەکەوە و لەهەموو جیهەتەکانەوە و هەرچۆنێک تصرفي پێبکرێت، نابێت قسە لەم بابەتەدا بکرێت و هەرکەسێک بڵێت کردەوەی بەندەکان لەم کاتانەدا مەخلوقە ئەوە جەهمییە و ئەوەیشی بڵێت مەخلوق نییە ئەوە موبتەدیعە، وە قسەی بەندەکان لەنێوان خۆیاندا جیاوازە لەگەڵ کاتی خوێندنەوەی قورئان و زیکر و تەسبیحات و عیبادەتەکان.
ئەثەر لە ئیمام أحمد ـدەوە [ڕەحمەتی الله لێی بێت] کاتێک باسی فەرموودەیەک دەکات کە پەیامبەری الله [صلی الله عليه وسلم] دەربارەی نوێژ فەرموویەتی: (لا يصلح فيها شيء من كلام الآدميين] :
قال الخلال: وأخبرني حنبل بن إسحاق، قال: سمعت أبا عبد اللَّه وذكر هذا الحديث -يعني: حديث معاوية بن الحكم السلمي - فقال: فيه حجة أن كلام اللَّه ليس بمخلوق، وأن الصلاة تتم به، وكلام الآدميين لا يصلح في الصلاة، ففرق رسول اللَّه بين الكلام بالقرآن والكلام بغيره في الصلاة لما قال: "لا يصلح فيها شيء من كلام الآدميين" فلو كان كذلك لم تتم الصلاة به كما لا تتم بغيره من كلام الناس. فبين قراءة القرآن وكلام الناس فرق، ولا تتم الصلاة إلا بقراءة القرآن، وقراءة الآدميين في الصلاة ليس مثل كلامهم بغيره، وجعل كلامهم بالقرآن تتم، وكلامهم بغير القرآن لا تتم، وقال: "إِنَّمَا هِيَ التَّسْبِيحُ، وَالتَّكْبِير، وَقِرَاءَة القرآن" فبين النبي -صلى اللَّه عليه وسلم- في هذا أنها بقراءة القرآن تتم، وبغير القرآن لا تتم، والتهليل والتسبيح من القرآن وبه تتم الصلاة.
ثم قال أبو عبد اللَّه: لا أحب الخوض في هذا ولا الكلام فيه.[الجامع لعلوم الإمام أحمد].
واتە: الخلال وتی: حنبل ـی کوڕی إسحاق بۆی باسکردین، وتی: گوێم لە أبا عبد اللَّه بوو [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وە ئەم فەرموودەیەی باس کرد ــ واتە فەرموودەی معاوية بن الحكم السلمي ــ وتی: ئەم فەرموودەیە بەڵگەی ئەوەی تیایە کە کەلامی اللَّه [قورئان] مەخلوق نییە، وە نوێژی پێ تەواو دەبێت، وە قسەی ئادەمییەکان [ئینسانەکان] ڕەوا و دروست نییە لەناو نوێژدا، پەیامبەری الله (صلی الله عليه وسلم) جیاوازی کرد لەنێوان قسەکردن بە قورئان (خوێندنەوەی قورئان) و قسەکردن بە شتێکی تر جگە لە قورئان لە نوێژدا کاتێک فەرمووی: (لا يصلح فيها شيء من كلام الآدميين)، واتە: (لەناو نوێژدا هیچ شتێک ڕەوا و دروست نییە لە قسەی ئادەمییەکان [ئینسانەکان])، ئەگەر بەمشێوەیە بوایە [ئەگەر قسەی بەندەکان لەناو نوێژ و دەرەوەی نوێژ وەکو یەک بوایە] ئەوا نوێژی پێ تەواو نەدەبوو هەروەکو چۆن پێی تەواو نابێت بە جگە لەو لە قسەی خەڵکی، ڕوونی کردەوە کە خوێندنەوەی قورئان جیاوازە لەگەڵ قسەی خەڵکی، نوێژ تەواو نابێت تەنها بەخوێندنەوەی قورئان نەبێت، وە خوێندنەوەی [قورئان] لەلایەن ئادەمییەکان لەناو نوێژدا وەکو قسەکانی دیکەیان نییە لە جگە لەکاتی نوێژدا، وە قسەکانیان بە قورئان تەواو دەبێت، وە قسەکانیان بە جگە لە قورئان تەواو نابێت، وە پەیامبەری الله (صلی الله عليه وسلم) فەرمووی: (بەڵکو [نوێژ] بریتیە لە تەسبیحات و تەکبیر و خوێندنەوەی قورئان)، پێغەمبەر (صلی الله عليه وسلم) لەم فەرموودەیەدا ئەوەی روون کردەوە کە [نوێژ] تەواو دەبێت بەخوێندنەوەی قورئان و بە جگە لە خوێندنەوەی قورئان تەواو نابێت، وە التهليل (لا إله إلا الله) و تەسبیحات لە قورئانن و نوێژ پێیانەوە تەواو دەبێت.
پاشان أبو عبد اللَّه وتی: پێم خۆش نییە بچمە ناو ئەم بابەتە و قسەی تیادا بکەم.
هەرکەسێک بڵێت قورئان کەلامی الله ـیـە بەڵام کاتێک دەیخوێنمەوە خوێندنەوەکەم بۆ قورئان مەخلوقە ئەو کەسە جەهمییە: حدثنا أبو حفص، قال: حدثنا أبو نصر، قال: حدثنا الفضل، قال: حدثنا أبو طالب، عن أبي عبد الله، قال: قلت له: كتب إلي من طرسوس أن الشراك يزعم أن القرآن كلام الله، فإذا تلوته فتلاوته مخلوقة، قال: «قاتله الله، هذا كلام جهم بعينه».[الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: أبو حفص بۆی گێڕاینەوە، وتی: أبو نصر بۆی گێڕاینەوە، وتی: الفضل بۆی گێڕاینەوە، وتی: أبو طالب بۆی گێڕاینەوە لە أبي عبد الله ـەوە، وتی: پێیم وت: خەڵکی لە طرطوس ـەوە بۆیان نوسیوم کە الشراك بانگەشەی ئەوە دەکات قورئان کەلامی الله ـیە کاتێک بیخوێنێتەوە خوێندنەوەکەی مەخلوقە، أبو عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: «الله بیکوژێت، ئەمە ڕێک قسەی جەهمە].
سەیرکەن چۆن ئیمام أحمد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] تەکفیری ئەو کەسەی کردووە کە تلاوة [خوێندنەوەی قورئان] بە مەخلوق دادەنێت!، جەهمییەکان بۆیە التلاوة بە مەخلوق دادەنێن چونکە لای ئەوان جیاوازە لەگەڵ المتلو بەڵام بەپێی مەنهەجی سەلەف جیاوازیکردن لەنێوانیان رێبازی جەهمییەتە.
دەربارەی هەموو بابەتێک کە پەیوەندی بە قورئانەوە هەبێت ناوترێت لە کردەوەکانمانە و بەبەشێک لە کردەوەی بەندەکان دانانرێت، یەکێک لەم بابەتانەش بریتیە لە بابەتی لەفز: وقال عبد الرحمن: سئل أبو زرعة عن أفعال العباد , فقال: مخلوقة.
فقيل له: لفظنا بالقرآن من أفعالنا؟ قال: لا يقال هذا.
[شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة].
واتە: پرسیارکرا لە أبو زرعة دەربارەی کردەوەی بەندەکان، ئەویش وتی: مەخلوقە، بە أبا زرعة وترا: ئایا لەفزمان بە قورئان لە کردەوەکانمانە؟ أبا زرعة وەڵامی دایەوە و وتی: ئەم قسەیە ناکرێت.
ئەم ئەثەرە دەربارەی بابەتی لەفزە بەڵام ئەمە مەنهەجی سەلەفە کە هەموو بابەتێک پەیوەندی بە قورئانەوە هەیە بە مەخلوق دانانرێت وە بەبەشێک لە کردەوەی بەندەکان دانانرێت و لەوکاتەدا هەرکەسێک بە مەخلوقی دابنێت ئەوا جەهمییە و ئەوەی بڵێت مەخلوق نییە موبتەدیعە.
هەرکەسێک بڵێت [التلاوة واللفظ] مەخلوقن ئەو کەسە جەهمیە هەرچەندە بشڵێت قورئان کەلامی الله ـيه و مەخلوق نییە و پێشی دەوترێت کافر:
حدثنا أبو محمد عبد الله بن سليمان الوراق، قال: حدثنا عبد الله بن أحمد بن حنبل، قال: سألت أبي: ما تقول في رجل قال: التلاوة مخلوقة، وألفاظنا بالقرآن مخلوقة، والقرآن كلام الله ليس بمخلوق؟ قال: «هذا كافر، وهو فوق المبتدع، وهذا كلام الجهمية». قلت: ما ترى في مجانبته؟ وهل يسمى مبتدعا؟ فقال: "هذا يجانب، وهو فوق المبتدع، وهذا كلام الجهمية، ليس القرآن بمخلوق، قالت عائشة: تلا رسول الله صلى الله عليه وسلم: {هُوَ ٱلَّذِیۤ أَنزَلَ عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ مِنۡهُ ءَایَـٰتࣱ مُّحۡكَمَـٰتٌ}[آلِ عِمۡرَانَ: ٧]، والقرآن ليس بمخلوق".
[الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: أبو محمد عبد الله ـی کوڕی سليمان الوراق بۆی گێڕاینەوە، وتی: عبد الله ـی کوڕی أحمد ـی کوڕی حنبل بۆی گێڕاینەوە، وتی: پرسیارم لە باوکم کرد و وتم: چی دەڵێیت دەربارەی پیاوێک کە بڵێت التلاوة مەخلوقە، وە لەفزمان بە قورئان مەخلوقە، وە قورئان کەلامی الله ـیە مەخلوق نییە؟ ئیمام أحمد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: «ئەوە كافرە، ئەم پیاوە لەسەرەوەی موبتەدیعە [کافرە]، ئەم قسەیە قسەی جەهمییەکانە». عبدالله دەڵێت وتم: چۆنی دەبینیت دوورکەوتنەوە لێی [ڕات چییە لەسەر دوورکەوتنەوە لێی]؟ وە ئایا ئەو پیاوە بە موبتەدیع ناودەبرێت؟ ئیمام أحمد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: "دەبێت لەم پیاوە دووربکەونەوە، ئەم پیاوە لەسەرووی موبتەدیعە [کافرە]، وە ئەمە قسەی جەهمییەکانە، قورئان مەخلوق نییە، عائشة (الله لێی رازی بێت) فەرمووی: پەیامبەری الله (صلى الله عليه وسلم) ئەم ئایەتەی خوێندەوە: {هُوَ ٱلَّذِیۤ أَنزَلَ عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ مِنۡهُ ءَایَـٰتࣱ مُّحۡكَمَـٰتٌ}[آلِ عِمۡرَانَ: ٧]، وە قورئان مەخلوق نییە".
سەیرکەن چۆن ئیمام أحمد [ڕەحمەتی الله لێی بێت] دەربارەی ئەو کەسەی [التلاوة واللفظ] بە مەخلوق دادەنێت پێی دەڵێت کافر و اکتفاء ناکات بەوەی کە تەنها پێی بوترێت موبتەدیع و لەسەرەوەی موبتەدیع ـی دادەنێت و پێی دەڵێت کافر.
ئەثەرێکی تر هەر دەربارەی جەهمییەتی ئەو کەسەی التلاوة واللفظ بە مەخلوق دادەنێت: قال أبو داود: كتبت رقعة وأرسلت به إلى أبي عبد الله، وهو يومئذ متوار، فأخرج إلي جوابه مكتوبا فيه: قلت: رجل يقول: التلاوة مخلوقة وألفاظنا بالقرآن مخلوقة، والقرآن ليس بمخلوق، ما ترى في مجانبته؟ وهل يسمى مبتدعا؟ وعلى ما يكون عقد القلب في التلاوة والألفاظ؟ وكيف الجواب فيه؟ قال: هذا يجانب، وهو فوق المبتدع، وما أراه إلا جهميا، وهذا كلام الجهمية، القرآن ليس بمخلوق؟ قالت عائشة: تلا رسول الله -صلى الله عليه وسلم-: {هُوَ ٱلَّذِیۤ أَنزَلَ عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ مِنۡهُ ءَایَـٰتࣱ مُّحۡكَمَـٰتٌ}[آلِ عِمۡرَانَ: ٧] الآية، فقالت: فقال رسول الله -صلى الله عليه وسلم-: "إذا رأيتم الذين يتبعون ما تشابه منه فاحذروهم؛ فإنهم الذين عنى الله عز وجل"، والقرآن ليس بمخلوق. [الجامع لعلوم الإمام أحمد].
واتە: أبو بكر محمد ـی کوڕی بكر وتی: أبو داود بۆی گێڕاینەوە، وتی: لەسەر پارچە کاغەزێک نوسیم و ناردم بۆ أبي عبد الله، کە لەو ڕۆژەدا خۆی حەشاردابوو، وەڵامەکەی بۆ دەرهێنام تیایدا نوسرابوو: وتم ـــ لێرەدا أبو داود پرسیار لە ئیمام أحمد دەکات و دەڵێت ـــ : پیاوێک دەڵێت التلاوة مەخلوقە، وە لەفزمان بە قورئان مەخلوقە، وە قورئان مەخلوق نییە، چی دەبینیت لەسەر دوورکەوتنەوە لێی [ڕات چییە لەسەر دوورکەوتنەوە لێی]؟ وە ئایا بە موبتەدیع ناودەبرێت؟ وە دڵ لەسەر چی دابمەزرێت و چەسپاوبێت دەربارەی بابەتی [التلاوة] و [اللفظ]؟ وە وەڵامەکەی چۆنە؟ ئیمام أحمد وتی: "دەبێت دووربکەونەوە لەم پیاوە، ئەم قسەیە قسەی موبتەدیعە و وای نابینم جگە لەوەی ئەم پیاوە جەهمییە [تەنها وەکو جەهمییەک دەیبینم]، وە ئەمە قسەی جەهمییەکانە، قورئان مەخلوق نییە، عائشة [الله لێی رازی بێت] دەفەرمووێت: پەیامبەری الله [صلى الله عليه وسلم] ئەم ئایەتەی خۆێندەوە: {هُوَ ٱلَّذِیۤ أَنزَلَ عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ مِنۡهُ ءَایَـٰتࣱ مُّحۡكَمَـٰتٌ}[آلِ عِمۡرَانَ: ٧] ئایەتەکە، فەرمووی: پەیامبەری الله [صلى الله عليه وسلم] فەرمووی: «ئەگەر ئەو کەسانەت بینی کە شوێن ئایەتە متشابهەکان دەکەون ئەوا ئاگاداربن و خۆتان بپارێزن لێیان» وە قورئان مەخلوق نییە.
دەربارەی اللفظ ئەوەی بڵێت مەخلوقە ئەو کەسە جەهمییە و ئەوەیشی بڵێت مەخلوق نییە ئەوە موبتەدیعە، وە قورئان لەهەموو ڕوویەکەوە مەخلوق نییە: حدثنا أبو حفص، قال: حدثنا أبو أيوب، قال: حدثنا عبد الله بن سويد، قال: سمعت أبا إسحاق الهاشمي، يقول: سألت أبا عبد الله أحمد بن حنبل، فقلت: إذا قالوا لنا: القرآن بألفاظنا مخلوق، نقول لهم: ليس هو بمخلوق بألفاظنا أو نسكت؟ فقال: "اسمع ما أقول لك: القرآن في جميع الوجوه ليس بمخلوق" ثم قال أبو عبد الله: «جبريل حين قاله للنبي صلى الله عليه وسلم كان منه مخلوقا؟ والنبي حين قاله كان منه مخلوقا؟ هذا من أخبث قول وأشره» ثم قال أبو عبد الله: «بلغني عن جهم أنه قال بهذا في بدء أمره».
[الإبانة الكبری لإبن بطة العكبري].
واتە: أبو حفص بۆی گێڕاینەوە، وتی: أبو أيوب بۆی گێڕاینەوە، وتی: عبد الله ـی کوڕی سويد بۆی گێڕاینەوە، وتی: گوێم لە أبا إسحاق الهاشمي بوو دەیووت: پرسیارم کرد لە لە أبا عبد الله أحمد ـی کوڕی حەنبەل [ڕەحمەتی الله لێی بێت]، وتم: ئەگەر پێیان وتین: قورئان بە لەفزەکانمان مەخلوقە، ئایا پێیان بڵێین قورئان بە لەفزمان مەخلوق نییە یان بێدەنگ بین؟ أحمد ـی کوڕی حەنبەل [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: "گوێبگرە لەوەی پێت دەڵێم: قورئان لە هەموو ڕوویەکەوە مەخلوق نییە" پاشان أبو عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: «کاتێک جبريل بەپێغەمبەر (صلی الله عليه وسلم) ـی وت ئایا لەوەوە مەخلوقە؟ وە کاتێک پێغەمبەر (صلی الله عليه وسلم) پێی فەرموو ئایا لەوەوە مەخلوقە؟ ئەمە [گوتەی جەهمییەکان کە دەڵێن قورئان بەلەفزمان مەخلوقە] لە پیسترینی گوتە و خراپترینیانە» پاشان أبو عبد الله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] وتی: «پێم گەیشتووە لە جەهمەوە ئەمەی وتووە [لەفز بەقورئان ـی بە مەخلوق داناوە] لەسەرەتای دەرکەوتنی بابەتەکەی [بیدعەکەی]».
ئیمان و هەر ڕوکنێکی ئیسلام و هەر عیبادەتێک بەمەخلوق دابنرێت ئەوا کوفرە و کەسەکە جەهمییە:
حدثنا أبو بكر، قال: ثنا أحمد بن إسحاق بن عيسى البزاز، قال: سمعت أبي يقول: قدم علينا رجل من صور معرف بالصوري متكلم، حسن الهيئة كأنه راهب، فأعجبنا أمره، ثم إنما لقي سائلا فجعل يقول لنا: الإيمان مخلوق، والزكاة مخلوقة، والحج مخلوق، والجهاد مخلوق، فجعلنا لا ندري ما نرد عليه، فأتينا عبد الوهاب الوراق، فقصصنا عليه أمره، فقال: ما أدري ما هذا؟ ائتوا أبا عبد الله أحمد بن حنبل؛ فإنه جهبذ هذا الأمر، قال أبي: فأتينا أبا عبد الله، فأخبرناه بما أخبرنا عبد الوهاب من المسائل التي ألقاها علينا، فقال لنا أبو عبد الله: «هذه مسائل الجهم بن صفوان، وهي سبعون مسألة، اذهبوا فاطردوا هذا من عندكم».[كتاب السنة لأبي بكر بن الخلال].
واتە: أبو بكر بۆی گێڕاینەوە، وتی: أحمد ـی کوڕی إسحاق ـی کوڕی عيسى البزاز بۆی گێڕاینەوە، وتی: گوێم لە باوکم بوو دەیووت: پیاوێک هاتە لامان خەڵکی صور بوو ناسرابوو بەوەی کەسێکی صور ـی متکلم بوو [خەریکی عیلمی کەلام بوو]، ڕواڵەت و شێوەیەکی جوانی هەبوو وەکو ئەوەی ڕاهیب بێت، سەرسام بووین بە ڕواڵەت و شێوەکەی، پاشان گەیشت بە پرسیارکەرێک و بە ئێمەی دەووت: ئیمان مەخلوقە، وە زەکات مەخلوقە، وە حەج مەخلوقە، وە جیهاد مەخلوقە، نەماندەزانی چی وەڵامێکی بدەینەوە (نەماندەزانی چۆن وەڵامی بدەینەوە)، هاتینە لای عبدالوهاب الوراق و باسی ئەو کەسەمان بۆی گێڕایەوە، وتی: نازانم ئەمە چییە؟ بڕۆن بۆ لای أبا عبدالله أحمد ـی کوڕی حنبل [ڕەحمەتی الله لێی بێت] چونکە ئەو زانا و شارەزایە بەم بابەتانە، باوکم وتی: چووینە لای أبا عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] و ئەوەی عبدالوهاب بۆی باسکردین ئێمەش بۆ ئەومان باسکرد لەسەر ئەو بابەتانەی کە بۆمانی خستبووەڕوو، أبا عبدالله [ڕەحمەتی الله لێی بێت] پێی وتین: «ئەمە بابەتەکانی [بیدعەکانی] جەهمی کوڕی صەفوانن کە حەفتا بابەتن، بڕۆن ئەو کەسە لای خۆتان دەرکەن».
سەیرکەن چۆن ئیمام ئەو کەسەی بە جەهمی دانا کە ئیمان و زەکات و حەج و جیهاد بە مەخلوق دادەنێت، لێرەدا پرسیارێک لەو جەهمییانە دەکەین: ئایا جیهاد و حەج و زەکات لەلایەن بەندەکانەوە ئەنجام دەدرێن یان نا؟ ئەی بۆچی ئیمام ئەحمەد تەکفیری ئەو کەسەی کرد کە بە مەخلوقیان دادەنێت و بەجەهمی دانان؟.
هەرکەسێک [القراءة] بە مەخلوق دابنێت جەهمییە:
قال حرب بن إسماعيل: سمعت إسحاق بن إبراهيم وسئل عن الرجل قال: (القرآن ليس بمخلوق، ولكن قراءتي أنا له مخلوقة؛ لأني أحكيه، وكلامنا مخلوق .
فقال إسحاق: هذا بدعة، ولا يقار على هذا حتى يرجع ويدع قوله هذا).[الجامع لعلوم الإمام أحمد].
واتە: حرب ـی کوڕی إسماعيل وتی: گوێم لە إسحاق ـی کوڕی إبراهیم بوو کە پرسیاری لێکرا دەربارەی پیاوێک کە گوتبووی: (قورئان مەخلوق نییە، بەڵام خوێندنەوەی من بۆ قورئان مەخلوقە چونکە من قسەی پێ دەکەم، وە قسەی ئێمەش مەخلوقە.
إسحاق وتی: ئەمە بیدعەیە، لێی ئەمین نین تاوەکو دەگەڕێتەوە و واز لەو قسەیە [بیدعەیە] دەهێنێت).
جەهمییەکانی ئێستاش وەکو پێشینانی خۆیان دەڵێن بۆیە خوێندنەوەمان بۆ قورئان مەخلوقە [واتە القراءة بەمەخلوق دادەنێن] چونکە ئەوان قسەی پێ دەکەن و قسەی ئەوانیش مەخلوقە!، مخالفەی مەنهەجی سەلەف دەکەن کە سەلەف جیاوازیان کردووە دەربارەی قسەی بەندەکان کاتێک پەیوەندی بە قورئان و ئیمان و زیکر و تەسبیحات و عیبادەتەکانەوە هەیە لەگەڵ کاتەکانی تر.
الحمدلله رب العالمين.